วรรณยุกต์ หมายถึง เครื่องหมายที่แสดงเสียงสูง ต่ำ ของคำในภาษาไทย มี 4 รูป คือ
เสียงวรรณยุกต์ไทยมี 5 เสียง ดังนี้
- เสียงสามัญ อยู่ในระดับเสียงกึ่งสูง-กลาง เช่น กา คาง
- เสียงเอก อยู่ในระดับเสียงกึ่งต่ำ-ต่ำ เช่น ก่า ข่า ปาก หมึก
- เสียงโท อยู่ในระดับเสียงสูง-ต่ำ เช่น ก้า ข้า มาก
- เสียงตรี อยู่ในระดับเสียงกึ่งสูง-สูง เช่น ก๊า ค้า ชัก
- เสียงจัตวา อยู่ในระดับเสียงกึ่งต่ำ-ต่ำ-กึ่งสูง เช่น ก๋า ขา
คำทุกคำในภาษาไทยมีเสียงวรรณยุกต์ บางคำต้องใช้รูปวรรณยุกต์ ซึ่งมี 4 เสียง คือ เอก โท ตรี จัตวา เช่น ก่า ก้า ก๊า ก๋า แต่บางคำไม่ใช้รูปวรรณยุกต์ ซึ่งมีครบ 5 เสียง คือ สามัญ เอก โท ตรี จัตวา เช่น คาง ขาก คาก คัก ขาง เสียงวรรณยุกต์ของคำที่ไม้ใช้รูปวรรณยุกต์อาจเรียกได้ว่า พื้นเสียง
พยัญชนะไทยมีเสียงวรรณยุกต์กำกับแตกต่างกัน จึงแบ่งพยัญชนะตามการออกเสียงเป็น 3 หมู่ หรือเป็นระบบไตรยางศ์ได้ดังนี้
- อักษรกลาง เป็นพยัญชนะที่มีเสียงวรรณยุกต์เป็นเสียงสามัญ มี 9 ตัว ได้แก่ ก จ ฎ ฏ ด ต บ ป และ อ
- อักษรสูง เป็นพยัญชนะที่มีเสียงวรรณยุกต์เป็นเสียงจัตวา มี 11 ตัว ได้แก่ ข ฃ ฉ ฐ ถ ผ ฝ ศ ษ ส และ ห
- อักษรต่ำ เป็นพยัญชนะที่มีเสียงวรรณยุกต์เป็นเสียงสามัญเช่นเดียวกับอักษรกลาง แต่มีหลักการผันวรรณยุกต์ที่แตกต่างกัน มี 24 ตัว ได้แก่ ค ฅ ฆ ง ช ซ ฌ ญ ฑ ฒ ณ ท ธ น พ ฟ ภ ม ย ร ล ว ฬ และ ฮ ซึ่งได้แบ่งอักษรต่ำเป็นอักษรต่ำคู่ กับอักษรต่ำเดี่ยว ดังนี้
-
อักษรต่ำคู่ คืออักษรต่ำที่มีเสียงคู่กับอักษรสูง มี 14 ตัว 7 เสียง ได้แก่- ค, ฅ, ฆ (ข,ฃ) ช, ฌ (ฉ) ซ (ศ, ษ, ส) ฑ, ฒ, ท, ธ (ฐ, ถ) พ, ภ (ผ) ฟ (ฝ) และ ฮ (ห)
- อักษรต่ำเดี่ยว คืออักษรต่ำที่ไม่มีเสียงคู่กับอักษรสูง มีทั้งสิ้น 10 ตัว ได้แก่
- ง, ญ, ณ, น, ม, ย, ร, ล, ว และ ฬ
คำเป็น คำตาย
- คำเป็น คือคำที่ประสมสระเสียงยาวในแม่ ก กา และคำที่อยู่ในแม่กง แม่กน แม่กม แม่เกย และแม่เกอว
- คำตาย คือคำที่ประสมสระเสียงสั้นในแม่ ก กา และคำที่อยู่ในแม่กก แม่กด และแม่กบ
การผันอักษรกลาง อักษรสูง และอักษรต่ำ
อักษรกลาง
- อักษรกลาง พื้นเสียงเป็นเสียงสามัญ ผันได้ครบทั้ง ๕ เสียง คือ ผันด้วยวรรณยุกต์เอกเป็นเสียงเอก ผันด้วยวรรณยุกต์โทเป็นเสียงโท ผันด้วยวรรณยุกต์ตรีเป็นเสียงตรี ผันด้วยวรรณยุกต์จัตวาเป็นเสียงจัตวา
แต่ถ้าเป็นคำตาย จะผันได้แค่ ๔ เสียง คือ เสียงเอก เสียงโท เสียงตรี และเสียงจัตวา
อักษรสูง
- อักษรสูง พื้นเสียงเป็นเสียงจัตวา ผันด้วยวรรณยุกต์เอกเป็นเสียงเอก ผันด้วยวรรณยุกต์โทเป็นเสียงโทแต่ถ้าเป็นคำตาย จะผันได้แค่ ๒ เสียง คือ เสียงเอก และเสียงโท
อักษรต่ำ
- อักษรต่ำ พื้นเสียงเป็นเสียงสามัญ ผันด้วยวรรณยุกต์เอกเป็นเสียงโท ผันด้วยวรรณยุกต์โทเป็นเสียงตรี
ภาษาไทยหรรษา 